Salam, dostlar!
Bu gün Sizlərlə sayca 15-ci yazımı paylaşacam. Bu yazımın mövzusu demontaj xərclərinin (demolition cost) əsas vəsaitlərin (tangible non-current assets -PPE) dəyərinə əlavə edilib-edilməməsi ilə bağlı olacaq. Çalışacam ki,bu yazımı da çox anlaşılan tərzdə yaza bilim.
Gəlin prosesə keçməzdən öncə mövzunun anlaşılması üçün biz bu terminin (demolition cost) nə demək olduğunu bilək.
Təsəvvür edin ki, bir torpaq sahəsi (land) alırsız və bu torpağın üzərində isə müəyyən köhnə tikililər var. (köhnə binalar, köhnə hasarlar və s.) Gəlin biz köhnə tikililərə ümumi bir şərti ad verək – bunları “maneələr” (obstacles) adlandıraq. Əgər biz bu torpağın üzərində yeni bir tikinti işi aparmaq istəsək böyük ehtimal ki, qərara gələcəyik ki, bu köhnə “maneələr”-i sökməliyik. Bu söküntü (demolish) ilə bağlı da müəyyən xərclər (costs) var ki, biz bunlara demontaj xərcləri (demolition costs) adı veririk…
Ümid edirəm ki, yazının yuxarıdakı hissəsi hansı mövzu barədə yazacağım haqqda müəyyən təsəvvür yarada bildi. İndi isə gəlin əsas sualın nə olduğunu yazıb onun üzərindən izah verim.
Case → Şirkət 2015-ci ildə dəyəri Azn 5,000,000 olan torpaq sahəsi almışdır.Torpaq sahəsinin üzərində müəyyən tikililər vardır. 2017-ci ilin sonuna qədər söküntü işləri (demolition) qismən olaraq, 2018-ci ilin əvvəlində isə tam olaraq tamamlanır. Və şirkət almış olduğu torpağı satmaq qərarına gəlir. Amma bir məsələ var ki, şirkət heç zaman hesabatda torpaq və tikililərin dəyərini ayrı-ayrılqda uçota almamışdır. Yəni, Azn 5,000,000-nun hansı hissəsini torpaq təşkil edib, hansı hissəsini tikililər deyə bir bölgü olmamışdır. Bu bölgü olmadığına görə də tikililərlə bağlı amortizasiya (depreciation) da hesablanmamışdır.
Biz söküntü işi (demolition) ilə bağlı çəkdiyimiz xərcləri və köhnə tikililəri (maneələri) uçotda necə əks etdirməliyik?
Bu sual asan görünsə də, burada ssenari təhlilləri edilməlidir. Gəlin ilk öncə baxaq ki, Torpaq, Tikili və Avadanlıqları (Property, Plant and Equipment) tənzimləyən IAS 16 bizə hansı istiqaməti verir.
Note: IFRS-lərlə bağlı məsələləri müzakirə edərkən IFRIC-lərə istinad etsəm də, sadəlik üçün onların olmadığını varsayıram.
Mövzunu davam edək…
IAS 16-ya baxsaq görərik ki, Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyərinin üzərinə həmin əsas vəsaitlərin hazır vəziyyətə gətirilməsi və rəhbərliyin nəzərdə tutduğu işlək hala salınması ilə bağlı yaranan xərcləri əlavə edə bilərik. Amma iş orasındadır ki, IAS 16 birbaşa olaraq demontaj işləri və köhnə tikililərin söküntüsü ilə bağlı məsələlərə toxunmayıb.
Amma biz yuxarıdakı tərifdən görürük ki, “rəhbərliyin nəzərdə tutduğu” deyə bir ifadə işlənmişdir. Demək ki,biz cavab tapmalıyıq ki, rəhbərlik bu torpağı hansı niyyətlə (intention) almışdır. Bu çox önəmli məsələdir və bizi ssenari təhlillərə aparacaq bir ifadədir.
Demək ki,burada rəhbərliyin torpağı alma niyyətindən asılı olaraq fərqli sseanrilər ola bilər:
SSeanri 1: → Şirkət üzərində köhnə tikililər olan torpağı alır, daha sonra həmin tikililəri söküb torpağı yaxşı vəziyyətə salıb (improvements) torpağı satmağı planlayır.
—- Bu ssenaridə niyyət torpağı hazır vəziyyətə gətirib satmaq olduğu üçün biz söküntü işləri ilə bağlı xərcləri (demolition costs) torpağın dəyərinə əlavə etməliyik. Yəni bizim torpağı satmaq niyyətimiz olmasaydı biz söküntü xərcini çəkməyəcəkdik. Deməli bu xərc torpağın hazır vəziyyətə gətirilməsi ilə bağlı olduğu üçün torpağın dəyərinə əlavə olunacaq. Amma burada diqqət etməli olduğumuz bir məqam var ki, bizim torpağı alma vaxtımızla söküntü işinin başlama müddəti arasında uzun zaman keçməməlidir. Misal üçün biz torpağı 2015-ci ildə alsaq və söküntü işinə 2017-ci ildə başlasaq biz əsaslandıra bilməyəcəyik ki, həqiqətən bu torpağı alan zaman rəhbərliyin niyyəti bu torpağın üzərində söküntü işini aparıb torpağı satmaq idi. Bu baxımdan zaman perioduna diqqət etmək lazımdır. Bu ssenaridə digər diqqət yetirilməli məqam ondan ibarətdir ki, burada biz torpaq üçün ödəmiş olduğumuz Azn 5,000,000 məbləği 2 hissəyə bölməyimizə ehtiyac yoxdur. Yəni bunun nə qədəri torpağın dəyəridir nə qədəri tikilinin deyə bir bölgü aparmağa ehtityac yoxdur. Səbəb ondan ibarətdir ki, biz əslində Azn 5,000,000 məbləği sırf torpaq alışına vermişik, tikili bizim üçün bir dəyər ifadə etmir. Əgər dəyər ifadə etsə onu alıb qısamüddətdə sökməzdik. Bu alış sırf torpağa investisiyadır. Bu ssenari ilə bağlı müxabirləşmələr (double-entries) aşağıdakı kimi olacaq:
a) Azn 5,000,000 ödəniş edib üzərində köhnə tikili olan torpağın alışı:
Dr land – 5,000,000
Cr cash/ sundry payable (digər kreditor) – 5,000,000
b) Təsəvvür edək ki,bu köhnə tikilini sökmə zamanı Azn 100,000 xərc çəkdik (demolition cost). Bu xərc torpağın dəyərini artıracaq.
Dr land – 100,000
Cr cash/ sundry payable (digər kreditor) – 100,000
Ssenari 2: → Şirkət üzərində köhnə tikililər olan torpağı alır, daha sonra həmin tikililəri söküb torpağı yaxşı vəziyyətə salıb üzərində yeni bina tikir və bu binanı da öz inzibati məqsədləri üçün istifadə etməyi planlaşdırır.
—- Bu ssenari 1-ci ssenariyə nisbətən biraz daha mürəkkəbdir. Burada niyyət şirkətin yeni inzibati binasının olmasıdır. Bu halda ödəmiş olduğumuz Azn 5,000,000 məbləği 2 yerə bölməyə 1-ci ssenaridəki kimi ehtiyac qalmır. Səbəb də ssenari 1-də izah edilmişdir. Bu ssenaridə də əsas məsələ köhnə tikilinin söküntü xərcləri (demolition cost) ilə bağlıdır. Burada isə çəkilən xərcləri torpağın yox, yeni tikilinin dəyərinin üzərinə əlavə edəcəyik. Çünki rəhbərliyin niyyəti yeni inzibati tikili olmuşdur və bu tikinti niyyəti olmasaydı biz köhnə tikintini sökməzdik. Buna görə də həmin söküntü xərcləri yeni tikilinin üzərinə əlavə edilir. Bu ssenari ilə bağlı müxabirləşmələr (double-entries) aşağıdakı kimi olacaq:
a) Azn 5,000,000 ödəniş edib üzərində köhnə tikili olan torpağın alışı:
Dr land – 5,000,000
Cr cash/ sundry payable (digər kreditor) – 5,000,000
b) Təsəvvür edək ki,bu köhnə tikilini sökmə zamanı Azn 100,000 xərc çəkdik (demolition cost). Bu xərc torpağın dəyərini artıracaq.
Dr new building – 100,000
Cr cash/ sundry payable (digər kreditor) – 100,000
Ssenari 3: →Şirkət üzərində köhnə tikililər olan torpağı alır, daha sonra həmin tikililərdən qısamüddətlik periodda istifadə edir, daha sonra həmin tikililəri sökür, torpağı yaxşı vəziyyətə salıb üzərində yeni bina tikir və bu binanı isə öz inzibati məqsədləri üçün istifadə edə də bilər etməyə də.
—- Bu ssenari həm1-ci həm də 2-ci ssenariyə nisbətən biraz daha mürəkkəbdir. Burada niyyət qısamüddət ərzində köhnə tikilinin istifadə edilməsi və daha sonra onun sökülməsi və yerində yeni tikilinin inşa edilməsi olmuşdur. Bu halda ödəmiş olduğumuz Azn 5,000,000 məbləği 2 yerə bölməyimiz lazımdır. Bu ssenaridə isə həm 1-ci həm də 2-ci ssenaridən fərqli olaraq 3 əsas məsələ vardır:
a) 1-ci məsələ yuxarıda da qeyd etdiyimiz ki ödəmiş olduğumuz Azn 5,000,000-u həm torpaq həm də köhnə tikilinin dəyəri arasında bölməyimiz lazımdır. Səbəb ondan ibarətdir ki,bu tikintinin qısamüddət də olsa bizim üçün bir faydalılığı vardır və biz bundan istifadə edəcəyik. Deyək ki, Azn 5,000,000-un Azn 4,000,000 hissəsi torpaqla Azn 1,000,000 hissəsi isə köhnə tikili ilə əlaqəlidir. Bu zaman aşağıdakı müxabirləşmələr (double-entries) olacaq:
Azn 5,000,000 ödəniş edib üzərində köhnə tikili olan torpağın alışı:
Dr land – 4,000,000
Dr old building – 1,000,000
Cr cash/ sundry payable (digər kreditor) – 5,000,000
b) 2-ci məsələ isə istifadə etdikdən sonra köhnə tikilinin söküntüsü zamanı qalıq dəyərinin silinməsi ilə bağlıdır. Bu xərc nə torpağın nə də yeni tikilinin üzərinə əlavə edilə bilməz. Və biz bunu Mənfəət&Zərər (Profit or Loss) hesabatında xərc kimi silirik. Deyək ki, köhnə tikilinin qalıq dəyəri Azn 1,000,000 olaraq qalır (sadəlik olsun deyə digər məsələri bura əlavə etmək istəmirəm). Bu tikilini Balans hesabatından (Statement of Financial Position) silən zaman aşağıdakı müxabirləşmələr (double-entries) edilir.
Dr disposal of tangible non-current assets – 1,000,000
Cr old buildings,value – 1,000,000
c) 3-cü məsələ isə köhnə tikilinin söküntü xərcləri (demolition cost) ilə bağlıdır. Burada isə çəkilən xərcləri nə torpağın nə də, yeni tikilinin dəyərinin üzərinə əlavə edə bilərik. Çünki bu xərc istifadə etdiyimiz köhnə tikili ilə bağlı xərcdir. Buna görə də həmin söküntü xərcləri də Mənfəət&Zərər (Profit or Loss) hesabatında xərc kimi silinir. Təsəvvür edək ki, istifadə etdiyimiz köhnə tikilinin sökülməsi ilə bağlı Azn 100,000 xərc yaranmışdır. Bununla bağlı müxabirləşmələr (double-entries) aşağıdakı kimi olacaq:
Dr demolition cost – 100,000
Cr cash/ sundry payable (digər kreditor) – 100,000
Bu elə mövzudur ki, digər IFRS-lərlə də bağlılıq var. Amma yazının kifayət qədər uzun olduğunu nəzərə alıb mövzunu burada tamamlamaq qərarına gəlirəm…
Faydalı olması diləyilə…
Müşviq Bayramzadə.